'Hızlı' Bir Serbest Bölge Öyküsü /
Trabzon Limanında iş yapan yabancı firmaların kar hesapları, DPT'nin serbest bölge sayısını artırma planları ve Cumhurbaşkanı Özal'ın Karadeniz Ekonomik İşbirliği Örgütü projesi... Bunların birleşmesi Trabzon Serbest Bölgesi projesinin çok çok kısa bir sürede tamamlanma sürecine girmesini sağladı.
Cahit UYANIK
Trabzon Limanı, hareketli günler yaşıyor. Hareketlilik yükleme-boşaltma birimlerinden çok limanın arka tarafında kalan arazide... Türkiye Denizcilik İşletmeleri Genel Müdürlüğünün (TDİ) sahibi bulunduğu bu arazi 'gelinlik bir kız gibi' süsleniyor yani serbest bölge olarak düzenleniyor. Trabzon'da serbest bölge kurulma fikrinin oluşumu ile gerçekleşmeye başlaması arasında sadece 10 aylık bir süre var. Bölgenin sınırları 1990'ın Mayıs ayında belirlendi. Bu ay başında ise Trabzon Serbest Bölgesi Yönetmeliği çıkarılarak 'faaliyet için' her türlü zemin hazırlandı.
Trabzon Serbest Bölgesini işletecek firmanın kurulması işlemlerinde de aynı hızla hareket edildi. Oysa Antalya, Mersin ve İzmir Serbest Bölgelerini işletecek firmaların seçimi oldukça uzun zaman almıştı. Bu zaman kaybı temelleri 8 yıl önce atılan serbest bölgelerden istenilen sonuçların alınmasını da geciktirmişti. Bu 'yavaş giden' deneyimden ders alan Devlet Planlama Teşkilatı (DPT) Trabzon Serbest Bölgesi için elini çabuk tuttu. Bölgeyi kurmak ve işletmek amacıyla Trabzon Serbest Bölge İşleticisi A. Ş.'ye (TRANSBAŞ) yetki verdi.
TRANSBAŞ, dördü yabancı beş şirketin ortaklığı ile kuruldu. Şirketin en büyük özelliği, ortaklarının uluslararası sermaye yapısına sahip olması... Antiller'deki Cayman Adalarından Sovyetĺer Birliğine kadar farklı kökenli sermaye, Trabzon Serbest Bölgesi için bir araya geldi. TRANSBAŞ'ın en büyük ortağı Antiller'deki İngiliz sömürgesi ve vergi cenneti Cayman Adalarından... Firmanın ismi 'Trabzon Free Zone Investment Limited'. Cayman Adalarındaki kayıtlara 'Trabzon' adını geçiren bu firmanın iki ortağı bulunuyor. Yüzde 70'i İngiliz sermayeli Balli Trading Limited, yüzde 30'luk pay ise Japonların dünyaca ünlü ve yıllık cirosu 100 milyar doların üzerinde olan firması Marubeni'ye ait.
İngiliz sermayeli Balli Trading, Sovyetĺer Birliği ve İran'la yaptığı ticaretle adını duyurmuş bir firma. Balli'nin TRANSBAŞ'ta doğrudan kendi adına yüzde 1'lik hissesi de var. Balli, Trabzon Free Zone'a yine kendi yan kuruluşlarından İsviçre'de kayıtlı Balmin Commerz AG'yi de ortak aldı. TRANSBAŞ'a İsviçre'den katılan bir başka firma daha var. Ortaklık yapısını oldukça şenlendiren bu firmanın sermayesi İsviçre ve Sovyetĺer kökenli... 'Sepira Forwarding and Trading AG' adındaki firmanın TRANSBAŞ'taki payı yüzde 1. TRANSBAŞ'a 'kimin eli kimin cebinde' misali katılanlara Türkiye'den Denizcilik İşletmeleri Genel Müdürlüğü de eklendi. Böylece Cayman, İngiliz, Sovyetĺer, Japon, İsviçreli ve Türklerden oluşan mozaikten toplam 1,5 milyar lira sermaye ile TRANSBAŞ ortaya çıktı.
Bu kadar değişik kökenli sermayenin Trabzon'da buluşma öyküsü, biraz tesadüfle biraz da iyi zamanlama ile yazıldı. Marubeni ile Balli, dünya genelindeki işlerini çoğunlukla ortaklaşa yürütüyor. Bu ortaklık Orta Doğu, Doğu Avrupa ve Sovyetĺer Birliği pazarlarında yoğunlaşıyor. Doğal olarak bu ortaklık için gerçekleşen ticaretin merkezlerinden biri de İran ve Sovyetler Birliğine çok yakın coğrafyadaki, stratejik konuma sahip Trabzon Limanı... Burayı da işleten Türkiye Denizcilik İşletmeleri Genel Müdürlüğü...
Yapılan yatırımlarla yıllık kapasitesi 1 milyon tona yükseltilen Trabzon Limanından geçen yıl Marubeni ve Balli'nin yaptığı mal sevkiyatı 250 bin ton... Limandan geçen yıl 450 bin ton mal ticareti yapıldığı göz önüne alınırsa, Marubeni ve Balli'nin bu bölgeyle işlerinin ne kadar çok olduğu ortaya çıkıyor. Üstelik bu ticaret hacmine, geçen yılın ikinci yarısında yaşanan Körfez Krizi sırasında ulaşıldığını dikkate almak gerekiyor.
Yabancı firmalar, Trabzon'da bir serbest bölge olması halinde işlerinin kolaylaşacağını, maliyetlerinin azalacağını hesaplarken, Ankara'da da aynı yönde planlar yapılıyordu. Bir Karadeniz limanında serbest bölge kurulmasını öneren Cumhurbaşkanı Turgut Özal, DPT'den bu yönde çalışmalar yapmasını istemişti. Çünkü böyle bir bölge Karadeniz Ekonomik İşbirliği Örgütü içinde büyük işler yapabilirdi.
Bu ortamda; Trabzon Limanının yanı başında serbest bölge kurulması fikrini değerlendiren Balli firması, iyi bir zamanlama ile teklifini DPT'ye götürdü. Yer olarak da Denizcilik İşletmeleri'nin limanı çevreleyen arazisini gösterdi. İşin diğer tarafı, Balli firması sadece geçen yılki işinden Trabzon Limanına 12,5 milyon dolar ödemişti. Serbest bölgede işlem yapılması halinde maliyet, yok denecek kadar azalacaktı. Yanı başında da 1 milyon ton kapasiteli liman hazırdı zaten... Balli'nin bu karlı hesabı, DPT'nin Türkiye'nin her yanına serbest bölge kurma planlarıyla birleşince, Trabzon Serbest Bölgesi projesi gerçekleşme sürecine hızlı bir şekilde girdi. Yalnızca Türkiye değil, dünya standartlarında da çok kısa bir sürede....
-------------
TRANSBAŞ Genel Müdürü Ferhangil:
"Hamburg Serbest Bölgesini Örnek Aldık"
TRANSBAŞ Genel Müdürü Ferit Ferhangil, Ekonomik Panorama'nın sorularını cevaplandırdı:
- Ekonomik Panorama: TRANSBAŞ'ta ilk imar çalışmaları ne zaman başlayacak?
- Ferhangil: Şu anda projelendirmeleri yapılıyor. Master planlarında Hamburg Serbest Bölgesini örnek alıyoruz. Projeyi bu bölgenin dizaynlarını ve tasarımlarını yapmış, serbest bölgecilik konusunda uzman bir Alman firması hazırlıyor. Projenin ilk aşamasını DPT'ye takdim ettik. Son rotüşları yapılıyor. Mayıs ayı başında temel atacağız ve inşaata başlayacağız. Bölgede faaliyete, gelecek yıl başında geçilmesi öngörülüyor.
- Bölgede kaç firma olacak?
- Ferhangil: Bölge 15 bin metrekaresi kapalı olmak üzere toplam 38 bin metrekarelik. Şu anda TRANSBAŞ'ın kendi kurup kullanacağı antrepolar var. Bunun dışında 10 tane de daha küçük boyutlu şirketlere daimi kiraya verilmek üzere yapılabilir. Gerisi de hizmet binaları... Ayrıca bir 'ticaret merkezi' yapılmasını düşünüyoruz. Proje 20 yıl süreli Yap-İşlet-Devret modeli ile gerçekleştirilecek. Bölge, süre sonunda Denizcilik İşletmeleri Genel Müdürlüğüne devredilecek.
- Bölgede ne tip firmalar çalışacak?
- Ferhangil: Bölge bir imalat serbest bölgesi değil, ticaret serbest bölgesi olarak düşünülüyor. Dolayısıyla Türkiye'nin ihraç potansiyelini arttıracak ve nakliye sistemini etkileyecek. Orayı emek-yoğun istihdam yaratacak bir yer olarak görmek ekonomik açıdan yanlış. 150-200 kişiye istihdam yaratılması çok önemli değil. Önemli olan ticaret ve iş hacmini artırması...
----------
TRANSBAŞ'ın Ortaklık Yapısı
Ortağın Adı. Sermaye Miktarı (milyon TL) Payı (%) Uyruğu
- Trabzon Free Zone Inv. Ltd. 945. 62. Cayman Ada.
- T. Denizcilik İşl. Gn. Md. 510. 35. Türkiye
- Balli Trading Ltd. 15. 1. İngiltere
- Sepira Forwarding Co. 15. 1. İsviçre
- Balmin Commerz AG. 15. 1. İsviçre
(Bu haber haftalık Ekonomik Panorama dergisinin 01-07 Nisan 1991 tarihli, Yıl:4, Sayı:14'te yayınlanmıştır.)
---------
NOT: Trabzon Serbest Bölgesi inşaatı 1992 yılı yaz aylarında tamamlanarak hizmete açıldı. Ancak serbest bölge atıl kaldı ve bir türlü canlılık kazanamadı. 2003 yılındaki özelleştirme sonucu Trabzon Limanını devralan (Ak Parti'ye yakınlığı ile bilinen) Albayraklar Grubu, limanın komşusu durumundaki serbest bölgenin sahibi TRANSBAŞ hisselerini (16 yıllık bir boşluğun ardından) 2008 yılında satın aldı ve serbest bölgeye nispi bir hareketlilik sağladı.
Ancak serbest bölge, İran'a ve Rusya'ya uygulanan yaptırımlardan olumsuz etkilenmiş durumda bulunuyor. Ticaret Bakanlığı verilerine göre Trabzon Serbest Bölgesi, serbest bölgelerin toplam işlem hacminden ancak yüzde 0,1 gibi önemsiz bir pay alabiliyor. Albayraklar en son bu yılın Eylül ayında; 8 yıl sonra yani 2033'te yenilenmesi gereken Trabzon Limanı özelleştirme ihalesine girmeyeceğini açıkladı. Bu durumdan Trabzon Serbest Bölgesinin nasıl etkileneceği, Albayraklar'ın TRANSBAŞ'ı gelecekte ne yapacağı ise belirsizliğini koruyor.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder