 |
| Aydın-Kuşadası (Günümüz) |
DPT/
İLÇELER LİGİNDE ŞAŞIRTAN GELİŞMELER
İlçelerle ilgili araştırmada hayli ilginç sonuçlar çıkıyor...
Cahit UYANIK
Türkiye son 15 yıldır hızlı bir ekonomik gelişme trendi içinde... Zaman zaman kesintilere uğrasa da ortalama büyüme hızı yüzde 5-6 düzeyinde seyrediyor. Bu rakam bazen yüzde 10'u geçerken bazen de negatiflere kadar inebiliyor. Bu süreçte Türkiye'de ekonomik ve sosyal zorunlulukların yanı sıra siyasi amaçlarla da il ve ilçe sayısında artış görüldü. Yeni veya eski il merkezleri hakkında az veya çok bir fikrimiz var. Peki ya yeni ilçeler ve genel olarak ilçeler söz konusu olduğunda neler biliyoruz?
Genişleyen iletişim imkanlarıyla insanlar artık Türkiye'nin her yöresindeki gelişmelerden haberdar. Bu sayede artık bir il merkezinin ekonomik yapısı hakkında fikir edinmek için illa ki oraya gitmemiz gerekmiyor. Ancak ilçeler söz konusu olunca aynı şeyi söylemek mümkün değil. Neden mi? Türkiye gibi hızlı ve dengesiz gelişen bir ekonomide bazen il merkezinden daha büyük ve mamur ilçe merkezleri görülebiliyor. Bazen de ekonomik açıdan atağa geçen bir il merkezine bağlı ancak fakr-ü zaruret içinde yaşayan ilçe merkezleri bulmak sürpriz değil.
DPT dokuzuncu kez ilçelerin gelişmişlik düzeyini araştırdı
Devlet Planlama Teşkilatı (DPT) buna benzer düşüncelerle Türkiye'deki ilçelerin gelişmişlik düzeyini araştırdı. DPT'nin 1993'te yeniden yapılanması sonrasında kurulan Bölgesel Gelişme ve Yapısal Uyum Genel Müdürlüğü bünyesinde 'İlçelerin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sırası' isimli bir araştırma gerçekleştirildi. DPT Uzmanı Bülent Dinçer, istatistik ve ekonometrik modellere dayanarak yaptığı bu araştırmanın girişinde şunları söylüyor:
"DPT tarafından ülke genelindeki il ve ilçelerin sosyal ve ekonomik yönden gelişmişlik seviyelerinin bilimsel yöntemler kullanılarak belirlendiği çeşitli araştırmalar belirli zaman aralıklarıyla yapılmaktadır. Konuyla ilgili ilk çalışma 1965 yılında yapılmış, 1995 yılına kadar 8 değişik araştırma daha yayınlanmıştır. Ülke genelinde ilçelerin değişik zaman kesitlerinde ekonomik ve sosyal açıdan gelişmişlik seviyelerinin tespiti amacıyla yapılmakta olan araştırmaların sonuçları önem taşımaktadır. Ortaya çıkan sonuçlar planlama kararlarının mekanla bütünleştirilmesine yardımcı olacağı gibi, ilçelerde zaman zaman meydana gelen sosyo-ekonomik değişiklik ve gelişmelerin izlenmesi, kamu kaynaklarının rasyonel dağılımı, teşvik sistemi politikalarının belirlenmesi, kamuda personel rotasyonu ve kalkınmada öncelikli yörelerin tespiti gibi birçok teknik konuda karar vericilere yardımcı olacaktır."
300 yeni ilçe kurulması veri sorununu ağırlaştırdı
Araştırma Türkiye'deki ilçeleri gelişmişliklerine göre 6 ayrı kategoride değerlendirdi. Ortaya çıkan sonuçlara göre Türkiye'nin en gelişmiş ilçe merkezi Bursa-Büyükşehir... Onu Adana ve Antalya izliyor. İlçeleri fazla gelişmemiş olsa da Eskişehir ve Denizli il merkezleri dört ve beşinci sırayı alıyor. Aydın'ın Kuşadası ilçesi ise 'bir ilçe merkezi olarak' kendisine 8. sırada yer buluyor.
Dinçer'in araştırması Aralık-1993 tarihinde ve 1990-1993 verileri esas alınarak gerçekleştirildi. Araştırma kapsamına bu tarihten sonra il yapılan Karabük, Kilis ve Yalova ise ilçe merkezi olarak dahil edildi. Aynı şekilde bu tarihten sonra büyükşehir statüsüne alınan Antalya, Eskişehir, Erzurum, İçel, Kocaeli ve Samsun merkez ilçeleri büyükşehir kapsamında değerlendirilemedi.
İl ölçeğinde bile veri bulmanın zor olduğu Türkiye'de DPT, araştırma sırasında önemli güçlüklerle karşılaştı. Özellikle 1988-1995 yılları arasında 300'e yakın yeni ilçenin kurulması veri sorununu iyice ağırlaştırdı. Bu nedenle gayri safi milli hasıla, tarımsal üretim ve katma değer, tarımsal üretimde mekanizasyon ve verimlilik, eğitim ve sağlık hizmetlerinin kalitesi, bebek ölüm oranı, turizm geliri, kültürel gelişmeler gibi göstergeler temin edilemedi.
Turizm ilçelerinin 'hikmeti'...
Bu olumsuz faktörlere rağmen ilçelerin gelişmişliği önce 70 ayrı göstergeye dayanılarak hesaplandı. Ancak daha sonra güvenilirlik unsuru dikkate alınarak bu gösterge sayısı ilçe bazında 32'ye indirildi. Bunlar arasında toplam nüfus, şehirleşme oranı, sanayi, ticaret, mali kurumlar, ulaştırma-haberleşme ile inşaat sektörlerinde faal olarak çalışanlar, okuma-yazma oranı, onbin kişiye düşen hekim sayısı, işyeri sayısı, toplam çevirici güç kapasitesi, fert başına katma değer, banka şube sayısı, toplam banka kredilerinin Türkiye'deki kredilere oranı, fert başına banka mevduatı, fert başına gelir ve kurumlar vergisi, apartman dairesi sayısınin nüfusa oranı, telefon kontür kullanımı oranı, onbin kişiye düşen faks sayısı ve 1990-1994 döneminde verilen yatırım teşvik belgeleri gibi veriler kullanıldı. Araştırmadan özetle şu sonuçlar ortaya çıktı:
● Üst sıralarda yer alan ilçeler hariç olmak üzere, ilçelerin gelişmişlik endeksi değerleri birbirine çok yakındır. Daha sağlıklı veriler eklenebilirse bu sıralamada ufak tefek değişiklikler görülebilir.
● Çok yaygın olmasa da; gelişmiş bölge ve il sınırları dahilinde göreli olarak az gelişmiş ilçeler bulunuyor. Bu ilçelerin çoğu, coğrafi konum olarak gelişmiş merkezlere yakın mesafededir. Bunların ekonomik ve sosyal gereksinimlerinin çoğu, gelişmiş merkezlerden karşılanıyor.
● İlk 15 ilçe arasında merkez ilçeler haricinde 4 ilçe vardır. Bunlar 'turizm niteliği yüksek' ilçelerdir. Turizmden sağladıkları gelir yüksek ve nüfus büyüklükleri düşüktür.
● En gelişmiş ilçeler Marmara Bölgesindedir. Bu bölgeyi Ege, Akdeniz, İç Anadolu, Karadeniz, Güneydoğu ile Doğu Anadolu izliyor.
İlçelerde eğitim düzeyi yüksek
DPT'nin araştırmasından sırf ilçelerin gelişmişlik göstergeleri değil istihdam ve sektörel gelişmeye ilişkin bazı sonuçlar da elde edildi. Buna göre mali kurumlardaki istihdamın (daha çok bankalar) faal nüfus içindeki payı göreli olarak daha yüksek bulunuyor. İktisadi faaliyet geliştikçe ve yoğunlaştıkça ticaret kesiminin istihdamı artarken buna karşılık tarımda çalışanlar azalıyor. Ticari ve mali hayat büyüyüp geliştikçe sermaye birikimi de artıyor. Bu oluşumun göstergesi fert başına mevduat ve banka kredilerinden anlaşılabiliyor. Ayrıca sanılanın aksine ilçelerde sosyo-ekonomik gelişmenin dinamizmini oluşturan nüfusun eğitim ve öğrenim düzeyi yüksek bulundu. İlçelerdeki sağlık hizmetleri de nicelik açısından şehirlere göre daha iyi durumda...
Bazen boynuz kulağı geçermiş
Araştırmanın ortaya koyduğu en önemli verilerden birisi, bazı bölgelerde ilçe merkezlerinin il merkezlerini 'solladığı' yönünde... Boynuzun kulağı geçtiği ve il olmayı çoktan hak etmiş 12 ilçenin, bağlı olduğu il merkezi ile karşılaştırmalı gelişmişlik düzeyleri şöyle:
* Aydın-Kuşadası (8) ve Aydın-Merkez (20)
* Balıkesir-Bandırma (30) ve Balıkesir-Merkez (33)
* Bilecik-Bozüyük (67) ve Bilecik-Merkez (82)
* Bitlis-Tatvan (328) ve Bitlis-Merkez (340)
* Hatay-İskenderun (43) ve Hatay-Merkez (80)
* Kırklareli-Lüleburgaz (42) ve Kırklareli-Merkez (89)
* Muğla-Bodrum (12), Muğla-Marmaris (14) ve Muğla-Merkez (44)
* Tekirdağ-Çorlu (16), Tekirdağ-Çerkezköy (23) ve Tekirdağ-Merkez (36)
* Zonguldak-Karabük (49) ve Zonguldak-Merkez (71)
* Şırnak-Cizre (386) ve Şırnak-Merkez (582)
'Büyük ses' çıkaran ve 'sessiz' ilçeler
Araştırma; her seçim öncesindeki ilçelerin il olma kavgasında birçok ilçenin, gerekli gelişmişlik düzeyinde bulunmamasına rağmen siyasi nüfuzunu kullanarak siyasiler ve kamuoyu üzerinde önemli düzeyde baskı yaptığını ortaya koydu. Buna karşılık daha gelişmiş olmasına karşın, bazı ilçelerin ise hiç sesinin çıkmadığı görüldü. DPT araştırmasının sonuçlarına göre il olmak için 'büyük ses çıkaran ancak gelişmişlik düzeyi düşük' olan ilçeler ile 'gelişmişlik düzeyi yüksek ancak il olma konusunda sessiz kalan' ilçeler şöyle sıralandı:
Doğubeyazıt (674), Viranşehir (669), Siverek (640), Yıldızeli (638), Ulukışla (448), Taşköprü (447), Tatvan (328), Suşehri (328), Ünye (245), Alaşehir (239), Elbistan (224), Fatsa (207), Çarşamba (189), Seydişehir (177), Bafra (166), Şereflikoçhisar (154), Silifke (153), Fethiye (148), Osmaniye (146), Merzifon (135), Ödemiş (131), Akşehir (129), Konya-Ereğli (121), Akhisar (119), Ceyhan (116), Karamürsel (99), Polatlı (95), Salihli (87), Düzce (86), Zonguldak-Ereğli (84), İnegöl (79), Turgutlu (75), Tarsus (70), Marmara Ereğlisi (68), Bozüyük (67), Nazilli (61), Gemlik (45), Alanya (39), Urla (32) ve Bandırma (30).
----------------
EN GELİŞMİŞ 40 İLÇE (1-40)
Bursa-Büyükşehir, Adana-Büyükşehir, Antalya-Merkez, Denizli-Merkez, Eskişehir-Merkez, Kocaeli-Merkez, İçel-Merkez, Aydın-Kuşadası, Konya- Büyükşehir, Kayseri-Büyükşehir, İzmir-Çesme, Muğla-Bodrum, Gaziantep-Büyükşehir, Muğla-Marmaris, Samsun-Merkez, Tekirdağ-Çorlu, Kocaeli-Gebze, İzmir-Aliağa, İstanbul-Büyükçekmece, Aydın-Merkez, Trabzon-Merkez, Edirne- Merkez, Tekirdağ-Çerkezköy, Kocaeli-Körfez, Isparta-Merkez, Manisa-Merkez, İstanbul-Yalova, İstanbul-Silivri, Antalya-Kemer, Balıkesir-Bandırma, Bolu-Merkez, İzmir-Urla, Balıkesir-Merkez, Sakarya-Merkez, Çanakkale-Merkez, Tekirdağ-Merkez, Balıkesir-Ayvalık, Uşak-Merkez, Antalya-Alanya ve Balıkesir- Edremit.
EN GELİŞMEMİŞ 40 İLÇE (819-858)
Van-Bahçesaray, Şırnak-Güçlükonak, Erzurum-Tekman, Muş-Korkut, Adıyaman- Sincik, Siirt-Pervari, Erzurum-Karayazı, Bitlis-Mutki, Bitlis-Hizan, Diyarbakır-Kocaköy, Siirt-Şirvan, Van-Gürpınar, Şırnak-Beytüşşebap, Van-Çaldıran, Ağrı-Diyadin, Ağrı-Hamur, Van-Çatak, Adıyaman-Gerger, Erzurum-Karaçoban, Siirt-Eruh, Bingöl-Yedisu, Batman-Sason, Diyarbakır-Kulp, Diyarbakır-Dicle, Mardin-Savur, Ağrı-Tutak, Diyarbakır-Lice, Van-Özalp, Şanlıurfa-Harran, Erzurum-Çat, Şırnak-İdil, Elazığ-Arıcak, Kars-Digor, Mardin-Dargeçit, Kastamonu-Doğanyurt, Giresun-Çamoluk, Sinop-Dikmen, Malatya-Kale ve Van-Saray.
ÜNLÜ İLÇELER KAÇINCI SIRADA?
Kırklareli-Lüleburgaz (42), Hatay-İskenderun (43), Çanakkale-Bozcaada (46), Kocaeli-Gölcük (53), Aydın-Nazilli (61), Bilecik-Bozüyük (67), İçel-Tarsus (70), Bursa-İnegöl (79), Ankara-Gölbaşı (85), Bolu-Düzce (86), Ankara-Polatlı (95), İstanbul-Şile (110), Adana-Ceyhan (116), Amasya-Merzifon (135), Adana- Osmaniye (146), Samsun-Bafra (166), Çanakkale-Gelibolu (174), Ordu-Fatsa (207), Kastamonu-Tosya (223), Afyon-Dinar (243), Bursa-İznik (244), Gaziantep-Nizip (278), Antalya-Kaş (285), Çankırı-Ilgaz (310), Kayseri-Bünyan (313), Sivas-Suşehri (320), Tokat-Niksar (345), Bursa-Orhaneli (354), Şırnak-Cizre (386), Bartın-Amasra (397), Adana-Yumurtalık (403), Trabzon-Maçka (454), Kars-Sarıkamış (530), Sivas-Kangal (543), Van-Erciş (616), Tunceli-Çemişkezek (619), Adıyaman-Kahta (627), Mardin-Nusaybin (628), Ordu-Mesudiye (632), Şanlıurfa-Siverek (640), Mardin-Midyat, Ağrı-Doğubeyazıt (674) ve Muş-Malazgirt (793).
(Bu haber haftalık İntermedya Ekonomi dergisinin 18-24 Şubat 1996 tarihli, Yıl: 3 Sayı: 3'te yayınlanmıştır.)
Not: İlçelerin 1996 sonrasındaki sosyo-ekonomik gelişmişlik sıralamaları için tıklayınız:
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder