Cahit UYANIK
"Petrol" denilince aklınıza ne geliyor? Akaryakıt istasyonları, yüksek fiyatlı ve sık sık zamlanan ama vazgeçemediğimiz benzin ve dizel gibi ürünler mi? Sizi gülümseyerek veya suratı asık şekilde karşılayan akaryakıt istasyonu görevlileri mi? Aldığınız benzinin yanında size verilen minik hediyeler mi? Petrol hakkında bildikleriniz bunlarla sınırlı değil şüphesiz... Eğer petrol üzerine biraz düşünürseniz petrolün âbâd ettiği Araplar, Suudi Arabistan'ın ölçüsüz harcamaları, OPEC, dev petrol tankerleri, Ajda Pekkan'ın Petr'Oil şarkısı, Rahmetli Süleyman Demirel'in akaryakıt istasyonlarında uzayıp giden araba kuyruklarını soran gazetecilere "Benzin vardı da biz mi içtik?" diye verdiği tarihi cevabı, zaman zaman televizyon haberlerinde kulağınıza gelen yeni keşfedilmiş petrol rezervlerini anımsayacaksınız.
Peki hiç petrolün geçmişini merak ettiniz mi? Sizi günlük yaşamınızda bu kadar ilgilendiren petrol ve buna bağlı konuların arka planında neler var? Eğer "Parça-bölük, değişik değişik kaynaklardan pek bir şey anlamıyorum. Akışı bir araya getirmekte zorlanıyorum. Tek bir kitaptan okuyup, bu petrol konusu nereden nereye, nasıl gelmiş; tüm detaylarıyla bir göreyim" diyorsanız başvuracağınız en yetkin kaynak Daniel Yergin'in "Petrol: Para ve Güç Çatışmasının Epik Öyküsü" adlı kitaptır. Burada 'Epik' sözcüğü 'Destansı' anlamına geliyor ki, kitabın yazarı Yergin; gerçekten bir destan anlatıcısı gibi en ince ayrıntılarına kadar girerek 100 yılı aşan geçmişe sahip bir efsaneyi oya gibi işliyor.
İnternette yaptığım küçük araştırmaya göre Türkçede şimdiye kadar 10 baskı yapan ve halen piyasada bulunamayan bu kitabın, zamanında ilk baskısından satın almış ve bazen başvuru kaynağı olarak kullanmıştım. Bugünlerde petrol fiyatlarının ne olacağı konusundaki yaşanan belirsizliğin de etkisiyle, yıllar sonra bu kitabı baştan sona okuma fırsatı yakaladım. Büyük boy kağıda basılan ve 900 sayfayı aşan bu dev kitap, normal ebatta bir kitap olsaydı 1.400 sayfaya yaklaşabilirdi. Bu sebeple, kitabı okumaya başlayacak olanlara tavsiyem, sabırlı bir okuma sürecine hazır olmaları...
Petrol fiyatları belirlenme süreçlerinin
tarihi akışı tüm ayrıntılarıyla anlatılıyor
Oldukça bilgi yoğun bir kitap olan "Petrol: Para ve Güç Çatışmasının Epik Öyküsü", rahat bir dille yazılıp, çevrilmiş olmasına rağmen bazen insanın gözünü korkutabiliyor. Ancak kitap, hiç acele etmeden petrol fiyatlarının 1850-1990 arasındaki süreçte; ilkel mal piyasaları, John D. Rockefeller'ın Standard Oil tekeli, 'Yedi Kızkardeşler' olarak adlandırılan 7 çok uluslu petrol şirketi, OPEC, spot piyasalar, emtia borsaları ve şu günlerde de futures piyasalarında nasıl belirlenir hale geldiğini tüm ayrıntılarıyla anlatıyor.
Petrol fiyatları belirlenme süreçlerinin
tarihi akışı tüm ayrıntılarıyla anlatılıyor
Oldukça bilgi yoğun bir kitap olan "Petrol: Para ve Güç Çatışmasının Epik Öyküsü", rahat bir dille yazılıp, çevrilmiş olmasına rağmen bazen insanın gözünü korkutabiliyor. Ancak kitap, hiç acele etmeden petrol fiyatlarının 1850-1990 arasındaki süreçte; ilkel mal piyasaları, John D. Rockefeller'ın Standard Oil tekeli, 'Yedi Kızkardeşler' olarak adlandırılan 7 çok uluslu petrol şirketi, OPEC, spot piyasalar, emtia borsaları ve şu günlerde de futures piyasalarında nasıl belirlenir hale geldiğini tüm ayrıntılarıyla anlatıyor.
Sadete gelseydik...
Kitapta akıllı ve maceracı petrol arayıcıları, açıkgöz petrol simsarları, dev petrol şirketleri ve üst düzey siyasi figürlerin birbirleriyle giriştikleri mücadelelerin ince ince anlatıldığı kısımlar bazen insanı "Sadete gelseydik" hissine sürüklüyor. Ancak petrolün tarihini yazan Yergin, ilk sayfadan 900'üncüye kadar kesinlikle ayrıntılara özen gösteren tavrından taviz vermiyor ve petrolle ilgili alınan kararların geri planını bize aktarıyor. Bunun için bazen bir ABD Başkanının Oval Ofisine, bazen bir Suudi Arabistan Kralının sarayına konuk olabildiğimiz gibi; Libya'daki kızgın çöl kumları arasından Alaska'daki tundralara, Venezüella'nın balta girmemiş ormanlarından Azerbaycan-Bakü'de Hazar Denizinin bol rüzgarlı havasına konuk olabiliyoruz.
Petrolü şeytanlaştırmadan anlatıyor
Kitap petrolün, özellikle petrol fakiri Türkiye gibi ülkelerde yol açtığı toplumsal ve ekonomik sorunlara pek değinmiyor. Petrole ideolojik, toplumsal ve ekonomik eleştiriler yönelten bir kitap arıyorsanız, Yergin'in "Petrol: Para ve Güç Çatışmasının Epik Öyküsü" doğru kaynak değil. Kitap petrolü şeytanlaştırmadan; olayları şirket sahipleri, petrol keşifçisi maceracı mühendisler, şirket yöneticileri, devleti yöneten politikacılar, askerler, istihbaratçılar, piyasa uzmanları ve tüketiciler gibi aktörlerin gözünden bakarak anlatıyor. Petrol yokluğunun değil ama petrol fazlalığının yarattığı sorunların neler olduğunu merak ediyorsanız mesela; kitapta çok daha fazla ve ilginç toplumsal ve ekonomik ayrıntıyı bulabilirsiniz. Bu çerçevede İran Şahı Muhammed Rıza Pehlevi'nin Ekim 1971'de Acem İmparatorluğunun kuruluşunun 2500. yılı dolayısıyla dünya liderlerine verdiği davet için harcadığı 100-200 milyon doların nerelere gittiği ilginç bir anekdot olarak akıllarda kalıyor.
Osmanlı toprakları üzerinde
oluşturulan yapay coğrafya ve savaşlar
Kitap, Osmanlı İmparatorluğu ve Türkiye'ye ise neredeyse hiç değinmiyor. Ama İstanbul doğumlu ve Kapalı Çarşı'nın rahle-i tedrisinden geçmiş ve orada türlü türlü ticari yetenekler kazanmış ünlü petrol simsarı "Bay Yüzde 5" lakaplı Gülbenkyan'ı merak ediyorsanız, oldukça doyurucu bilgilere ulaşabilirsiniz. Dünya petrol ticaretini çok yakından etkileyen Süveyş Kanalının inşası sırasında Osmanlı'dan koparılan iznin 'şöyle bir değinilen' hikayesi, 1. Dünya Savaşından mağlup çıkınca dönemin hüküm sahibi İngilizlere karşı Osmanlı İmparatorluğunun petrol gibi hayati çıkarlarını savunmaktan aciz oluşu ise kitapta dikkatli cümlelerle geçiştiriliyor. Yani petrolün tarihi içinde Osmanlı ve Türkiye'nin durumunu merak ediyorsanız, bu kitapta fazla bir ayrıntıya ulaşmanız mümkün değil.
Yalnız kitapta İran-Irak Savaşının anlatıldığı kısımda Osmanlı İmparatorluğu toprakları üzerinde cetvelle çizilen ülke sınırlarına atıfta bulunuluyor ve "Savaşa yol açmış kişiler etnik ve dinsel, politik ve ekonomik, ideolojik ve kişisel bir avuç rakipler grubuydu. Amaç Körfez'de üstünlük mücadelesiydi. Savaşın asıl nedeni milli oluşumu tamamlayamamış olmanın getirdiği güvensizlik ortamıydı. Bu bölge 1. Dünya Savaşından sonra keyfi bir takım yollarla yeni yeni 'milletler' türetilip; bunlar, eski Osmanlı İmparatorluğu haritası üzerinde sınırları çizilerek toprak sahibi yapılmıştır. Çatışmanın can noktası kesinlikle yapay olarak saptanan bir coğrafyadır" deniliyor.
Dallas'taki JR Ewing, yaşamış
bir petrolcüden esinlenme mi?
"Petrol: Para ve Güç Çatışmasının Epik Öyküsü"nde anlatım 1990'ların başında kesiliyor. Zaten ABD’li yazar Yergin'e bu kitabı yazıp yayınladığı için 1991 yılında “Kurgusal Olmayan Düz Yazı” alanında Pulitzer Ödülü verilmişti. Yergin, daha sonraki yıllardaki baskılara, 1990 sonrası gelişmeleri ekledi mi, bilmiyorum. Bu sebeple 1850'li yıllardan 1990 başına 140 yıllık bir hikayeyi okuyabilirsiniz Yergin'in kitabında... Halen 71 yaşındaki kitabın yazarı Yergin ise şu günlerde IHS Markit isimli piyasa araştırmaları üzerine çalışan global şirkette başkan yardımcısı olarak görev yapıyor ve televizyon mülakatlarına da çıkabiliyor.
Yazımızı buraya kadar okuduysanız aklınıza şu muzipçe soru gelebilir: "Peki kitapta Dallas dizisinin ünlü kötü adamı, petrolcü JR Ewing var mı?"... Cevabım: Evet.
JR, sadece Türkiye değil başta ABD olmak üzere pek çok ülkede çok iyi tanınıyor. Kitapta da 1970'lerin sonunda petrolün ABD toplumunda artan gücünü, etkisini ve pek çok olayın odağına oturmasını yansıtan bir karakter olarak JR'ın televizyon dünyasına dahil edildiği anlatılıyor. Kitapta JR'ın karton karakter olmadığı ve cin fikirleriyle ünlü bir Amerikalı petrolcüden esinlenilerek yaratıldığı da üstü kapalı olarak ima ediliyor.
JR, sadece Türkiye değil başta ABD olmak üzere pek çok ülkede çok iyi tanınıyor. Kitapta da 1970'lerin sonunda petrolün ABD toplumunda artan gücünü, etkisini ve pek çok olayın odağına oturmasını yansıtan bir karakter olarak JR'ın televizyon dünyasına dahil edildiği anlatılıyor. Kitapta JR'ın karton karakter olmadığı ve cin fikirleriyle ünlü bir Amerikalı petrolcüden esinlenilerek yaratıldığı da üstü kapalı olarak ima ediliyor.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder