2009'DA YENİ TÜRK LİRASI'NDAN (YTL) TÜRK LİRASI'NA (TL) DÖNÜLECEK

Cahit UYANIK 

Artık eskiyen bir yılı geride bırakıyoruz. Aralık ayı, geride kalan 11 ayda neler olup bittiğinin sıkça tartışıldığı bir zaman dilimi. Bu konuda tüm yayın organlarında bol bol yazılar, değerlendirmeler, analizler okuyacaksınız. Ama ben bu noktada dikkatlerinizi 2008'in önemli bir gündem maddesine çekmek istiyorum. Öyle bir gündem maddesi ki, hemen hemen herkesi yakından ilgilendiriyor. Daha fazla merakta bırakmadan anlatalım o zaman... 2008 yılı, 2009'da hepimizin cebindeki paranın bir kez daha değiştirilmesi için hazırlıkların yapıldığı bir dönem olacak. Gelecek yıl bu zamanlar ise birkaç hafta sonra cebimize girecek yeni paraların heyecanı hepimizi saracak. 2005 yılında yapılan 6 sıfır atma operasyonundan 4 yıl sonra, bu sefer de para birimimizdeki 'yeni' ifadesi çıkarılacak ve normal para birimimiz Türk Lirası'na dönüş yapacağız. 
          

Türkiye, 31 Ocak 2004 tarihli Resmi Gazete’de yayımladığı 5083 sayılı “Türkiye Cumhuriyeti Devletinin Para Birimi Hakkında Kanun” uyarınca Yeni Türk Lirası (YTL) banknot ve madeni paraları, 1 Ocak 2005 tarihinde tedavüle çıkardı. O dönemde tedavülde bulunan Türk Lirası banknot ve madeni paralar ise 2005 yılı boyunca YTL banknot ve madeni paralarla birlikte tedavül edip 1 Ocak 2006 tarihinde dolaşımdan kaldırıldı. Aynı kanunun 1'inci maddesinde ise Bakanlar Kurulu, YTL ve Yeni Kuruş'ta yer alan “Yeni” ibarelerini kaldırmaya ve uygulamaya ilişkin esasları belirlemeye yetkili kılınmıştı. Bu doğrultuda 4 Nisan 2007 tarihli Bakanlar Kurulu Kararı gereğince, YTL ve Yeni Kuruş'ta yer alan “Yeni” ibarelerinin 1 Ocak 2009 tarihinde kaldırılması kararlaştırıldı. 4 yıl içinde yaşanacak bu ikinci para değişimi operasyonu ile ilgili ilkeler de belirlendi. Bu ilkeler şöyle:  

* Üzerinde “Yeni” ibaresi yer almayacak olan E9 Emisyon Grubu Türk Lirası banknotlar 1 Ocak 2009 tarihinde dolaşıma çıkarılacak.

* Halen dolaşımda bulunan E8 Emisyon Grubu Yeni Türk Lirası banknotlar ise 1 Ocak 2010 tarihinde dolaşımdan kaldırılacak.

* 2009 yılında E8 Emisyon Grubu Yeni Türk Lirası banknotlar ile E9 Emisyon Grubu Türk Lirası banknotlar 1 yıl süreyle birlikte tedavül edecek.

* E8 Emisyon Grubu Yeni Türk Lirası banknotlar için 1 Ocak 2010 tarihinde işlemeye başlayacak olan 10 yıllık zaman aşımı süresi 31 Aralık 2019 günü mesai saati sonuna kadar devam edecek. 10 yıllık zaman aşımı süresince bu banknotlar Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası ve Türkiye Cumhuriyeti Ziraat Bankası şubelerinde değiştirilecek, 1 Ocak 2020 gününden itibaren ise değerlerini tamamen yitirecekler.

Şimdi gözler "Yeni" ibaresi kaldırılmış E9 Emisyon Grubu Türk Lirası banknotların özellikleri hakkında tanıtım kampanyasını açıklayacak Merkez Bankası'na çevrildi. Merkez Bankası, yeni banknot çıkarmakta hayli tecrübeli bir kuruluş. Türkiye'nin yaklaşık 30 yıl sürmüş olan yüksek enflasyon döneminde, neredeyse 2 yılda bir yeni banknot piyasaya sürmek zorunda kalmıştı. Bu tecrübesini, daha sonra 6 sıfır atılan büyük bir değiştirme operasyonuna imza atarak iyice pekiştirdi. Merkez Bankasının bu sebeple 2008'in son döneminde yoğunlaşacak yeni bir değiştirme operasyonunda zorlanmasını beklememek gerek.

Bu noktada durup, TL'den YTL'ye geçiş için neler yapıldığını gözden geçirmekte fayda var. Her şeyden önce şunu hatırlatmalıyız. Türkiye'nin sıfırı bol TL'den YTL'ye geçişinin toplam maliyeti 75 milyon dolar olmuştu. Bu maliyetler madeni para basımı ve banknot basım maliyetinden oluşturmuştu. MB ayrıca YTL'nin tanıtım kampanyası için de 700-750 bin dolar civarında bir kaynak harcamıştı. MB yetkilileri paradan neden 6 sıfır atıldığını "Ülkemizde 1970’lerde başlayan yüksek enflasyon, bazı ekonomik değerlerin milyarlarla, trilyonlarla ve hatta katrilyonlarla ifade edilmesine neden olmuştur. Bu süreçte ekonominin nakit ihtiyacı ise 1981 yılından bu yana ortalama her 2 yılda bir defa tedavüle çıkarılan üst değerde yeni banknotlarla karşılanmıştır. Bunun sonucunda gelinen noktada, dünyanın en büyük kupürlü banknotunun (20.000.000 TL) sadece ülkemizde kullanılmakta olması paramızın itibarını olumsuz yönde etkilemiştir. Diğer taraftan, bol sıfırlı rakamlar başta kasa işlemlerinde olmak üzere, muhasebe ve istatistik kayıtlarında, bilgi işlem programlarında ve ödeme sistemlerinde, fiyat etiketlemelerinden, benzin pompaları ve taksimetrelere kadar günlük hayatın birçok alanında da sorunlar yaratmıştır. Bu nedenle, paramızdan 6 sıfır atılması hem psikolojik hem teknik bir ihtiyaç olarak karşımıza çıkmıştır" şeklinde açıklamışlardı. Paradan 3 sıfır değil de 6 sıfır atılmasının amacı ise gelişmiş ülkelerdeki kupür değerleri ile paralellik sağlamak şeklinde vurgulanmıştı.

O dönemde 6 sıfır atılmasının getireceği faydalar ise bol sıfırlı rakamların yarattığı teknik ve operasyonel sorunların aşılması, enflasyonun kalıcı bir biçimde tek haneli rakamlara düşürülmesindeki kararlılığın vurgulanması, YTL olarak üst değerli 2 büyük kupür daha (50 ve 100 YTL) çıkarılarak istikrar ortamında uzun süre kupür kompozisyonunda değişiklik yapılmasına gerek kalmaması, enflasyonun tek haneli rakamlara düşürülmesiyle birlikte paramızın itibarının yükselmesi, madeni para kullanım alışkanlığının artması, kuruşla işlem yapma dönemine geri dönülmesi, TCMB ve bankacılık sektörünün nakit işlem yoğunluğu ve maliyetlerinin azalması, kayıt ve işlemlerde sadelik, parasal tutarların ifadesinde pratik yararlar sağlanması olarak belirtilmişti.

Türkiye, parasından sıfır atan ne ilk ne de son ülke olacak. Türkiye, sıfır atma operasyonu yaptığı döneme kadar dünya genelinde 50 ülkede paradan sıfır atma operasyonu gerçekleştirilmişti. Diğer ülkelerdeki uygulamalarda bu operasyonun genellikle bir ekonomik istikrar programı ile gündeme geldiği ve farklı enflasyon oranlarında sıfır atıldığı gözlenmişti. İstikrar programı başarı ile sonuçlanan ülkelerden İsrail’de, programa başlandıktan kısa bir süre sonra para reformu gerçekleştirilmişti. Polonya, Bolivya ve Bulgaristan’da ise istikrar programının enflasyon üzerindeki olumlu etkileri ortaya çıktıktan sonra para reformu gerçekleştirilmişti. Bugün daha ziyade tercih edilen yöntem buydu ve Türkiye de bu yolu tercih etti. 3 yıl süren başarılı bir programın ardından sıfır atma yolunu seçti.

YTL operasyonuyla 2004 yılı sonu itibariyle tedavüldeki banknotların tamamının değiştirilmesine imkan verecek şekilde, yaklaşık 15,7 katrilyon TL değerinde 601 milyon adet YTL banknot basıldı. Bir banknotun üretim maliyeti yaklaşık 4,5-5 cent civarında. YTL operasyonu yapılmamış olsaydı, Banknot Matbaası’nda yaklaşık 700 milyon adet TL banknot üretilecekti. Operasyon nedeniyle 2004 yılındaki üretim yaklaşık 1.100 milyon adet oldu. Buna göre, genel bir hesaplamayla, yaklaşık 400 milyon adet ilave banknot üretilmesinin toplam maliyeti yaklaşık 20 milyon ABD doları civarında gerçekleşti.

Peki para biriminin değişmesi fiyat artışlarını etkilemiş miydi? MB'nin verilerine göre TÜFE 2004 Ocak ve Şubat aylarında sırasıyla % 0,66 ve % 0,52 iken, 2005 yılının aynı aylarında sırasıyla % 0,55 ve % 0,02 olarak gerçekleşti. Yıllık olarak incelendiğinde TÜFE 2004 Ocak ve Şubat aylarında sırasıyla % 16,2 ve % 14,3; 2005 yılının aynı aylarında ise sırasıyla % 9,2 ve % 8,7 oldu. Dolayısıyla, operasyonun enflasyon üzerinde artırıcı bir etkisinin olmadığı, hatta enflasyondaki düşme trendinin devam ettiği görüldü. Ayrıca, etiket ve tarife listelerinin 1 Ocak - 31 Aralık 2005 tarihleri arasında, TL ve YTL üzerinden ayrı ayrı gösteriliyor olması, yuvarlama kaynaklı fiyat artışlarını sınırladı. Hatta, birçok alışveriş merkezinde 2004 Ekim ayında başlatılan etiketlerde çift fiyat gösterimi uygulamasında bazı marketlerde fiyatların yukarı değil tam tersine aşağıya yuvarlandığı görüldü. Özellikle rekabet yoğun sektörlerde böyle bir gelişme operasyonun başından itibaren beklenmekteydi. Sanayi ve Ticaret Bakanlığı’nın Ankara’da yaptığı bir araştırmada; 79 firmada incelenen 1.867 adet ürünün 186’sının fiyatında düşüş, 185’inin fiyatında artış ve 1.496’sının fiyatında bir değişiklik olmadığı tespit etti.

(Bu yazı, Türk Standartları Enstitüsünün yayın organı Standart Dergisinin Aralık-2007 tarihli sayısında yayınlanmıştır.)